دشمنی شدید شمس الدین ذهبی (عالم بزرگ اهل سنت) و ابن القیم (شاگرد مشهور ابن تیمیة)؛ ذهبی: ابن القیم کم عقل است!/تلاش محقق سَلَفی برای تحریف و سانسور و اعتراف محققی دیگر به صحت این دشمنی!
دشمنی شدید شمس الدین ذهبی (عالم بزرگ اهل سنت) و ابن القیم (شاگرد مشهور ابن تیمیة)؛ ذهبی: ابن القیم کم عقل است!/تلاش محقق سَلَفی برای تحریف و سانسور و اعتراف محققی دیگر به صحت این دشمنی!
یکی از مواردی که به وفودر در مکتب مخالفین شیعه مشاهده می شود، وجود دشمنی های شدید بین علمای ایشان حتی علمای هم مذهب و هم مسلک می باشد.
یکی از این نمونه ها دشمنی شدید شمس الدین ذهبی و ابن قیم جوزیه می باشد که هر دو از جهت عقیدتی در یک خط و مسیر هستند اما با این حال دشمنی شدیدی با یکدیگر داشته اند.
شمس الدین ذهبی در کتاب «المعجم المختص» خویش ابن قیم جوزیه را «کم عقل» و «از خود راضی» می خواند:
وَقَدْ حُبِسَ مُدَّةً وَأُوذِیَ لإِنْکَارِهِ شَدَّ الرَّحْلِ إِلَى قَبْرِ الْخَلِیلِ وَاللَّهُ یُصْلِحُهُ وَیُوَفِّقُهُ سَمِعَ مَعِی مِنْ جَمَاعَةٍ وَتَصَدَّرَ لِلاشْتِغَالِ وَنَشْرِ الْعِلْمِ وَلَکِنَّهُ مُعْجَبٌ بِرَأْیِهِ سیء العقل، جرى علیه أمور.غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.
الذهبی، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز، (المتوفى748هـ)، المعجم المختص بالمحدثین، ص348، تحقیق: عبد الرحمن یوسف (رسالة دکتوراه)، 1415 هـ - 1994 م.
ابن القیم به دلیل انکار شد رحال (بار سفر بستن) به منظور زیارت قبر پیامبر (ص) مدتی زندانی و اذیت شد و خداوند او را اصلاح گرداند و موفق بدارد و او همراه با من از گروهی حدیث شنید و به نشر علم مشغول شد اما او به رای و نظر خودش راضی و خوشحال است و عقلش مشکل دارد و اموری بر وی گذشت.خداوند از او درگذرد.
کلام شمس الدین ذهبی در مورد ابن القیم نشان دهنده ی عمق دشمنی وی نسبت به ابن القیم می باشد و تعلیق وی بر زندانی شدن او به دلیل انکار مشروع بودن شد رحال برای زیارت قبر پیامبر (ص) با عبارت «» نشان دهنده ی مخالفت او با این تفکر است که البته ذهبی در تالیفات دیگر خود به مشروعیت شد رحال تصریح کرده است.
نکته ی جالب آن است که دکتر «محمد الحبیب الهیلة» محقق سَلَفی کتاب «المعجم المختص» ذهبی در چاپ «مکتبة الصدیق» در اقدامی عجیب کلام ذهبی در مورد «سیء العقل» بودن ابن القیم را که به اعتراف خودش در نسخه خطی موجود است از متن اصلی حذف کرده و به حاشیه برده و بهانه ی وی برای این اقدام آن است که ممکن نیست از ذهبی چنین کلامی در مورد ابن القیم صادر شود!
وی چنین می نویسد:
وقد وردت بالأصل کلمتان هما: «سیء العقل» وهما کلمتان لم یوردهما ابن رجب ولا ابن حجر ولا الشوکانی فی ما نقلوه عن المعجم المختص ولا یتوقع أن یقول الذهبی عن ابن قیم الجوزیة إنه «سیء العقل» بعد أن ذکر - من صفاته ما ذکر خلال هذه الترجمة مما یجعلنا نشک فی صحة نسبة هذا الحکم للذهبی.
الذهبی، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز، (المتوفى748هـ)، المعجم المختص بالمحدثین، ص269، تحقیق: د. محمد الحبیب الهیلة، الناشر: مکتبة الصدیق، الطائف، الطبعة: الأولى، 1408 هـ - 1988 م.
در اصل متن دو کلمه وارد شده است که از این قرار است: «سیء العقل) و این دو کلمه را ابن رجب و ابن حجر و شوکانی در آن چه از المعجم المختص نقل کرده اند نیاورده اند و انتظار نمی رود که ذهبی پس از آن که صفات ابن قیم را ذکر کرد - که در شرح حال وی آمد - در مورد ابن قیم جوزیه بگوید «سیء العقل» و این باعث می شود تا ما در صحت انتساب این عبارت به ذهبی شک کنیم.
این عمل این محقق سَلَفی مصداق بارز خیانت در امانت است چرا که معیار اصلی آن چیزی است که در نسخه ی خطی آمده و عدم نقل سایرین نیز دقیقا به دلیل شدت کلام ذهبی علیه ابن القیم است.
جالب آن که ابو الفضل القونوی از محققان سَلَفی می باشد که ضمن تصریح و تاکید بر دشمنی ذهبی و ابن القیم نسبت به یکدیگر، پاسخ این محقق سَلَفی را داده و ادعای وی را رد کرده است.
ابوالفضل القونوی - محقق کتاب «بیان زغل العلم» ذهبی در چاپ المیمنة - می نویسد:
وتؤمئ کلمات غاضبة للإمام ابن قیم الجوزیة (ت 751 هـ)، وردت فی قصیدته النونیة، إلى أنه قد وقف علیها، وذلک فی قوله:
رامی البریء بدائه ومصابه فعل المباهت أوقح الحیوان
کمعیر للناس بالزغل الذی هو ضربه فاعج لذا البهتان [4]
[4] ... وإنما قلت: «تؤمئ کلمات ...»، لجواز ألا یکون مراد ابن القیم بالمعیر: الذهبی، وبالزغل: رسالته هذه، کما أفدت ذلک من رسالة جوابیة بـ (برید النت) من الشیخ الفاضل: علی بن محمد العمران - وهو ممن قرأ الکتاب فی مسودته - وکان من رأیه: «أن یشار إلى الأبیات، ویذکر أن المقصود: «الزغل» للذهبی احتمالا»، ومعلوم أن الجفوة التی وقعت بین الإمامین ابن القیم والذهبی (انظر کتاب: موقف خلیل الصفدی من ابن تیمیة، طبعة مدینة قونیة ترکیة، ص115-116) تسوغ أن یکون البیتان زادهما ابن القیم، فی قصیدته النونیة، حین بلغته رسالة: بیان زغل العلم، وما فیها من عاثر القول فی شیخ الإسلام ابن تیمیة ...
الذهبی، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز، (المتوفى748هـ)، زغل العلم، ص16، تحقیق: محمد بن عبد الله أحمد أبو الفضل القونوی، الناشر: دار المیمنة، الطبعة: الأولى، 1434 هـ - 2013 م.
کلمات آکنده از خشم ابن قیم جوزیه (متوفای 751 هجری) که در قصیده ی نونیه ی او وارد شده اشاره به این دارد که وی عبارات انتقادی ذهبی نسبت به ابن تیمیه را دیده است و از جمله سخنان وی چنین است:
رامی البریء بدائه ومصابه فعل المباهت أوقح الحیوان
کمعیر للناس بالزغل الذی هو ضربه فاعج لذا البهتان [4]
[4] ... من (محقق) گفتم که سخنان ابن قیم «اشاره دارد به ...» به این دلیل که ممکن است منظور ابن قیم از عبارت «معیر» (فردی که مورد سرزنش قرار گرفته است) ذهبی نباشد و منظورش از «زغل» نام این کتاب (کتابی از تالیفات ذهبی) نباشد همانطور که این نکته را از رساله ای در اینترنت به قلم شیخ فاضل علی بن محمد العمران - که کتاب را از نسخه ی چرک نویسش خوانده استفاده کردم و از نظرات وی این است که: «به این ابیات اشاره کند و بگوید که مقصود از «زغل» احتمالا این کتاب است که از تالیفات ذهبی است» و مشخص است که بدرفتاری و اختلاف بین ذهبی و ابن قیم (به کتاب موقف خلیل الصفدی من ابن تیمیة چاپ قونیه ی ترکیه ص 115-116 مراجعه کن) این مساله که این دو بیت را ابن القیم هنگامی که کتاب «بیان زغل العلم» ذهبی و آن چه از سخن ذهبی در این کتاب که در انتقاد به ابن تیمیه است به او رسیده به قصیده ی نونیه اضافه کرده باشد تجویز می کند ...
و در جایی دیگر از همان کتاب می نویسد:
ولما کان الإمام ابن قیم الجوزیة، رحمه الله تعالى (ت 751 هـ) من أشد المتحمسین لدعوة شیخ الإسلام ابن تیمیة إلى عقیدة السلف الصالح، المقتدین به فی ذلک، فقد ناله من خطأ تحلیل الذهبی بعضه، فقد قال فی ترجمته له فی (المعجم المختص): «وقد حبس مدة وأوذی لإنکاره شد الرحل إلى قبر الخلیل، والله یصلحه ویوفقه، سمع معی من جماعة وتصدر للاشتغال ونشر العلم، ولکنه معجب برأیه، سیء العقل، جریء على الأمور، غفر الله له!». انظر: نسخة المکتبة الناصریة فی (لکنو) بالهند، وهی التی اعتمدها الدکتور محمد الحبیب الهیلة، وهی فی طبعته: ص269، لکنه لم یثبت فی المتن قوله: «سیء العقل» وعلل ذلک بما لا ینهض رأیا وسببا، والأمر ظاهر لمن تأمله، فقد کان للذهبی رأی ناقد لأسلوب شیخ الإسلام ابن تیمیة فی الدعوة، وأسلوب بعض تلامیذه، أوذی بسببه، ذلک الأسلوب الذی ذکر نتیجته التقی الفاسی فی ترجمه ابن اقیم، (وبها یفهم مقصد الذهبی بالکلمة التی لم یثبتها الدکتور الهیلة)، حین قال: «تفقه بالشیخ تقی الدین بن تیمیة، وأخذ عنه فنونا من العلم، وکان من جملة أصحابه، وتأذى ابن تیمیة بسببه، لأنه أعلن عن ابن تیمیة بکثیر من المسائل المنتقدة علیه، وأوذی هو بسببها أیضا». إیضاح بغیة ذوی البصارة، الورقة 115، ومع أننی لم أقف على رسالة: «القبان فی أصحاب ابن تیمیة» للذهبی، التی ذکرها السخاوی فی: «الإعلان بالتوبیخ» ص307، فإن فی معنى اسم الکتاب (القبان) إشارة إلى أن فیه کلام فی نقد بعضهم ...
الذهبی، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز، (المتوفى748هـ)، زغل العلم، ص46، تحقیق: محمد بن عبد الله أحمد أبو الفضل القونوی، الناشر: دار المیمنة، الطبعة: الأولى، 1434 هـ - 2013 م.
وقتی ابن القیم (متوفای 751 هـ) از افرادی است که بیشترین تشویق را به دعوت ابن تیمیة به سلف صالح می کنند و از اقتدا کنندگان به این دعوت است، بخشی از خطای ذهبی در تحلیل نیز به وی رسیده است و در شرح حال وی در (المعجم المختص) گفته است: «وی به دلیل رد کردن مشروعیت شد رحال به منظور زیارت قبر پیامبر (ص) مدتی زندانی و اذیت شد و خداوند او را اصلاح گرداند و موفق بدارد، وی همراه من از گروهی حدیث شنید و مشغول به نشر علم شد اما به رای و نظر خود راضی است و عقلش مشکل دارد و در امور مختلف جریء است.خداوند از او درگذرد!».به نسخه ی مکتبه ی ناصریه در لکنو هند مراجعه کنید و این همان نسخه ای است که دکتر محمد الحبیب الهیلة بدان اعتماد کرده است و این در صفحه ی 269 از چاپش است اما او این سخن ذهبی که ابن القیم «سیء العقل» است را در متن نیاورده و دلیل آن را اینگونه عنوان کرده که دلیلی بر صحت این کلام نیست و نمی تواند نظر ذهبی باشد، اما مساله برای کسی که تامل کند واضح است چرا که ذهبی در مورد اسلوب ابن تیمیة و برخی از شاگردانش در دعوت نگاه انتقادی داشت و بدین سبب اذیت هم شد.همان اسلوبی که تقی فاسی نتیجه اش را در شرح حال ابن القیم ذکر کرده است و به وسیله ی آن مقصود ذهبی از کلمه ای که دکتر الهیلة آن را ذکر نکده فهمیده می شود هنگامی که تقی فاسی می گوید: «ابن قیم در نزد ابن تیمیة شاگردی کرد و فنون مختلفی از علم را از وی آموخت و از اصحاب وی بود و ابن تیمیة به سبب او اذیت شد چرا که ابن قیم بسیاری از مسائلی که ابن تیمیة به سببش مورد انتقاد قرار گرفت را مطرح کرد و خود او نیز به سبب آن اذیت شد».ایضاح بغیة ذوی البصارة، ورق 115.من با این که به رساله ی «القبان فی أصحاب ابن تیمیة» از ذهبی که سخاوی آن را در «الاعلان بالتوبیخ» ص307 ذکر کرده دست پیدا نکردم اما معنای اسم کتاب «اقبان» اشاره به این دارد که ذهبی در آن در نقد برخی از شاگردان ابن تیمیة سخن گفته است ...
همین محقق در کتاب دیگرش می نویسد:
ویأتی بعضه مدحا مشوبا بذم کما فی مثال ترجمة الإمام العلامة ابن قیم الجوزیة، التی کانت ترجمته «کالحة» فی أخف تعبیر!! [6]
[6] لا یدرى ما الذی جعل الذهبی - غفر الله له - یقول عن أنجب تلمیذ لشیخ الإسلام إنه «معجب برأیه، سیء العقل جریء على الأمور، غفر الله له».انظر: صورة ترجمته فی نسخة المعجم المختص، وفیها إضافة من إضافات الذهبی فی النسخة التی فاتت المصادر، فلذلک خلت منها.ولیعلم أن وحشة ما طرأت على علاقة الإمامین الذهبی، وابن القیم، دلیلها ما قاله الذهبی هنا، ویشهد لذلک ندرة ذکر ابن القیم للذهبی فی کتبه (انظر موضع ذلک وأسلوبه الذی کان یصفه بالحافظ فیه فی «فوائد حدیثیة» 33، 34، 56، ... ویفهم أن هذا فی شباب ابن القیم، ثم هجر اسمه إلا فی مواضع انظر: اجتماع الجیوش الإسلامیة: 232، و: زاد المعاد فی هدی خیر العباد 2/132)، والحظ أسلوب الذهبی فی: ذیل تاریخ الإسلام: 265، وأقول: إن من وصایا العلماء - ومنهم الذهبی - لطلاب العلم، أن لا یعبؤوا بکلام الأقران، فتطبیقا لذلک یقال: إننا نعرض عما تفرد الذهبی به من ثلب ابن القیم ...
القونوی، أبو الفضل محمد بن عبد الله أحمد، موقف خلیل بن أیبک الصفدی من شیخ الإسلام أبی العباس أحمد بن عبد الحلیم بن تیمیة ومعه ملاحم ابن ابی عقب من الکتب التی حذر منها شیخ الاسلام ووقع القریض، ص115و116، الناشر: أضواء السلف، الطبعة: الأولى، 1426 هـ - 2005 م.
و گاهی مدحی آمیخته با سرزنش می آید همانطور که در شرح حال ابن قیم جوزیه است که این شرح حال در خفیف ترین تعبیر خصمانه است!! [6]
[6] مشخص نیست چه چیزی باعث شده است تا ذهبی - که خداوند از او بگذرد - در مورد نجیب ترین شاگرد ابن تیمیة بگوید که او «به رای و نظر خودش راضی است و عقلش مشکل دارد، خداوند از او درگذرد».به شرح حال وی در المعجم المختص مراجعه کن و در آن اضافه ای از اضافت ذهبی در نسخه ای که مصادر از آن استفاده نکرده اند موجود است و به همین دلیل از آن اضافه خالی مانده اند.این را باید بدانید که خصومتی که بر روابط ذهبی و ابن قیم حاکم شد، دلیلش آن چیزی است که ذهبی اینجا گفته است و ندرت نام بردن ابن قیم از ذهبی در کتاب هایش به این مساله شهادت می دهد.(به اسلوب ابن قیم و این که ذهبی را به حافظ وصف می کرده است در «فوائد حدیثیة» ص 33، 34، 56 ... بنگرید و چنین برداشت می شود که این در جوانی ابن قیم بوده است، سپس وی از ذکر نام ذهبی الا در برخی مواضع خودداری کرده است.به اجتماع الجیوش الاسلامیة، ص232 و زاد المعاد،ج2، ص132 بنگرید) و به اسلوب ذهبی در ذیل تاریخ الاسلام، ص265 بنگرید.من (ابو الفضل القونوی) می گویم: از سفارش های علماء از جمله ذهبی به طلاب علم آن است که به سخن بزرگان علیه هم اهمیت ندهند.بنا بر این به منظور تطبیق این سخن گفته می شود: ما از آن چه ذهبی در بدگویی از ابن القیم بدان تفرد کرده است روی برمی گردانیم ...
فاضل