پاسخی مختصر به ادعای نادرست «کودک‌همسری» خواندن ازدواج حضرت زهراء (س)

مقدمه

نظر به انتشار برخی ادعا‌های پر‌تکرار از سوی جریان‌های باستان‌گرا و غرب‌گرا مبنی بر «کودک‌همسری» خواندن ازدواج حضرت زهراء (س) این مطلب به صورت خلاصه تقدیم شما مخاطبان گرامی می‌شود.

سه تذکر مهم پیش از مطالعه این یادداشت

1) این یادداشت صرفا در مقام بیان مختصر برخی ابعاد پاسخ به ادعای «کودک‌همسری»[1] خواندن ازدواج حضرت زهراء (س) می‌باشد و قصد ورود تفصیلی به آن را ندارد.

از منظر نگارنده، طرح این مساله و پاسخ به آن نیازمند تالیف کتابی مفصل و یا حداقل سلسله مقالاتی تخصصی است تا بتوان از همه ابعاد بدان پرداخت اما در این یادداشت مختصر، با هدف روشنگری و شبهه‌زدایی از اذهان به نکاتی اشاره می‌شود.

2) به منظور اختصار مطلب از ذکر مستندات قرآنی و حدیثی و یا ارجاع به آن خودداری شده است.

3) این یادداشت در پی آن است تا نشان دهد با در نظر گرفتن مبانی کلامی، تاریخی و حدیثی مکتب اهل بیت علیهم السلام، اطلاق ادعای «کودک‌همسری» بر ماجرای ازدواج حضرت زهراء (س) یا موارد مشابه آن صحیح نیست.

در حقیقت کسی نمی‌تواند خود را شیعه اهل‌بیت علیهم السلام یا حتی مسلمان بنامد و در عین حال قائل به صدق عبارت «کودک‌همسری» در ماجرایی چون ازدواج آن حضرت باشد زیرا همانطور که توضیحات لازم در ادامه خواهد آمد، چنین دیدگاهی مستلزم انکار تمام فضائل اخلاقی و معنوی و روحی آن حضرت و هم‌شان دانستن ایشان با عموم دختران خردسال از نظر فهم و درک و عقل است.

طرح مساله

ازدواج حضرت زهراء (س) در 9 سالگی مصداق «کودک‌همسری» است.[2]

نکته: بر اساس رصد ما این ادعا در فضای مجازی عمدتا از سوی دو جریان «اسلام‌ستیزانِ باستان‌گرا» و «اسلام‌ستیزانِ غرب‌گرا» مطرح شده و می‌شود.

پاسخ

الف) نقش عناصر مختلف در محدوده سنّی ازدواج در گذر تاریخ

سنّ ازدواج در گذر تاریخ و تا به امروز در فرهنگ‌ها و جغرافیای مختلف تابع عناصر مختلفی بوده است. از فرهنگ عمومی و عُرف جامعه گرفته تا دین و مذهب و بلوغ جنسی و عقلی و ... . از این روی، تجویز محدوده سنّی خاص برای همه انسان‌ها و ممنوعیت محدوده سنّی دیگر لزوما به معنای قانونمند شدن و یا جلوگیری از برخی آسیب‌ها نیست و اصل این مساله در سال‌های اخیر نیز متاثر از تلاش جریان گلوبالیست به جهت حاکم ساختن فرهنگ و ساختار یکسان و هماهنگ بر تمامی ملل و نحل می‌باشد.

دقت داشته باشید که این سخن به معنای مخالفت با وضع قوانین صحیح به منظور مقابله با برخی آزار‌ها و سوء استفاده‌ها نیست و قانونمند‌ ساختن ازدواج و مسائل خانواده امری کاملا معقول و ضروریست اما با رویکرد صحیح و نه رویکرد متاثر از جریان‌های غربی و غیر اسلامی آن هم تحت لوای قوانینِ عمدتا غرب‌زده‌یِ بین المللی!

ب) نقش مهم و برجسته دو عنصر «بلوغ جنسی و جسمی» و «بلوغ فکری و عقلی» در سنّ ازدواج

شاید بتوان دو عنصر «بلوغ جنسی و جسمی» و «بلوغ فکری و عقلی» را دو عنصر مشترک و پر اهمیت‌تر نسبت به سایر عناصر و فاکتور‌ها در مساله ازدواج دانست. در بُعد برقرار بودن و ثبوت بلوغ جنسی و جسمی دختران در سن و سال‌هایی که شبهه افکنان مطرح می‌کنند (مانند ازدواج حضرت زهراء (س) در 9 سالگی) کمتر کسی مناقشه می‌کند. به خصوص این که در برخی مناطق با شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی و نظام تغذیه‌ای و یا نژاد خاص، دختران و پسران هم از نظر جسمی و جنسی زود‌تر به بلوغ می‌رسند و هم از نظر بدنی تنومند‌تر و قوی‌ترند. این نکته در مورد شبه جزیره عربستان در صدر اسلام و اندکی پیش و پس از آن نیز قابل توجه است.

ج) نکاتی مهم در باب عنصر «بلوغ فکری و عقلی» و نسبت آن با ازدواج حضرت زهراء (س)

اما شاید بتوان گفت اصل مناقشه و اشکال در مورد بُعد «بلوغ فکری و عقلی» است. جایی که مخالفان و منتقدان و شبهه‌افکنان، با طرح مساله عدم بلوغ فکری و عقلی یک دختر یا پسر در آن سنّ و سال، چنین پیوند‌هایی را مصداق کودک‌همسری دانسته و اصل آن را تحت هر شرایطی و برای هر کسی در هر دوره‌ای نفی می‌کنند. از این جهت با در نظر گرفتن دیدگاه مکتب امامیّه و مدرسه اهل بیت علیهم السلام پیرامون شخصیت حضرت زهراء (س) به چند نکته اشاره می‌شود:

الف) بنا به دیدگاه مدرسه اهل‌بیت علیهم السلام و چنانچه در برخی روایات منسوب به حضرات معصومین نیز اشاره شده، حضرت زهراء (س) از نظر رشد جسمی در دوران کودکی و خُرد‌سالی بر سایر کودکان و خُرد‌سالان منطقه و جغرافیای خود برتری داشته‌اند.

ب) بنا به دیدگاه مدرسه اهل‌بیت علیهم السلام و مبتنی بر آیاتی از قرآن کریم و احادیث معتبر، حضرت زهراء (س) از منظر فکری و عقلی و فضائل اخلاقی و معنوی قابل قیاس با غیر نیستند و به تعبیری عقل کُلّ به حساب می‌آیند. فلذا اصلا و اساسا استفاده از تعابیری چون «کودک همسری» یا مانند آن در مورد چنین شخصیتی صدق نمی‌کند. زیرا یکی از اصلی‌ترین شرایط برقراری «کودک‌همسری» در یک ازدواج و چه بسا بُن‌مایه آن همان عدم تشخیص و تمییز و فهم نارس یک انسان در آن سنّ و سال است که از منظر ما در مورد شخصیت حضرت زهراء (س) صدق نمی‌کند. فلذا چنین اشکالی بر مکتب اهل‌بیت علیهم السلام وارد نیست.

آری! اگر مخالفان و معاندان می‌توانستند با استناد به گزارش‌های تاریخی قابل اعتنا و احادیث معتبر ثابت کنند که آن حضرت نیز در آن سنّ و سال همچون اکثر دختران امروزی در این سنّ و سال فکر می‌کرده و می‌زیسته‌اند و بلوغ فکری و فهم ایشان در همین سطح بوده، آن گاه ادعایشان ثابت می‌شد حال آن که برخی آیات شریفه قرآن کریم و گزارش‌های تاریخی و احادیث فراوان در مصادر امامیه چنان مقامات و علوم و فضائلی را برای آن حضرت ثابت می‌کند که در نتیجه آن امکان پذیرفتن ادعای معاندان نیست.

مثالی صرفا برای تقریب به ذهن: بارها در رسانه‌های مختلف دیده‌ایم که از افرادی گزارش تهیه می‌شود که در سنین پایین به جهت توانمندی عقلی و بهره هوشی بالا، در سنین مربوط به دوران ابتدایی مدرسه، مشغول تحصیل در دانشگاه شده‌اند و عوام و حتی بسیاری از خواص چنین مواردی را نشانگر بهره هوشی بالا و نخبگی دانسته و آن را مایه افتخار قرار می‌دهند و جلوگیری از پیشرفت سریع تحصیلی این افراد را مصداق ظلم می‌دانند! حال چگونه است که اگر کسی یافت شود که از منظر عقلی (عقل معاش - عقل زیست اجتماعی - عقل روابط همسری و ...) سرآمد باشد، ازدواجش مصداق «کودک‌همسری» می‌شود؟! آیا اتفاقا جلوگیری از ورود سریع‌تر چنین شخصی به زندگی (در ابعاد مختلفش) مصداق ظلم و سرکوب توانمندی‌ها و استعداد‌های آن شخص نخواهد بود؟!

د) نسبت‌سنجی ازدواج حضرت زهراء (س) با عُرف زمان وقوع ازدواج

نکته دیگر آن که وقوع چنین نوع ازدواج‌هایی در فرهنگ و عُرف آن زمان و آن جغرافیای خاص هرگز قبیح و ناپسند نبوده فلذا حتی قبح عُرفی نیز در مورد این مساله صادق نیست چه این که اگر چنین مساله‌ای غیر قابل قبول بود و عُرفا قبیح بود اعتراضات جدی به آن صورت می‌گرفت.

هـ) «کودک‌همسری» در ایران باستان و آیین زرتشتی و غرب!

از آنجا که عمده انتشار محتوای شبهه‌افکنان از سوی جریان‌های معاندِ باستان‌گرا و مدعیان زرتشتی‌گری و همچنین برخی جریان‌های غرب‌گرا بوده، صرفا از باب مثال به نمونه‌هایی اشاره می‌کنیم تا همگان بدانند که جریان‌های باستان‌‌گرا و غرب‌گرا آخرین افراد و گروه‌هایی هستند که حق سخن گفتن در این موضوعات را دارند!

1- تشویق شدید متون زرتشتی به ازدواج دختران تا حد اکثر 12 سالگی!

بر اساس صد در بندهش (از متون مشهور و معبتر زرتشتی) اگر دختری تا 12 سالگی ازدواج نکند، مرتکب گناه شده است!

و اندر دین پیداست که دختر تا نُه ساله نشود به شوهر نباید دادن و نامزد کسی نباید کردن و تا دوازده سال شود پس به شوهر باید دادن چه گناه باشد.

صد در بندهش،دَر 34،بند1 و 2،ص 101.[3]

2- رواج داشتن و عادی بودن ازدواج کودکان و دختر بچه‌ها در دوران ساسانیان!

حسن پیرنیا (مورخ متعصب و مشهور) در مورد وضعیت خانواده در دوران ساسانی به نکات جالبی اشاره می کند که نمونه‌ای از سخنان و تصریحات وی در مورد وضعیت زن در آن دوران را اینجا نقل می کنیم:

زن نسبت به شوهر اطاعت محض داشت.ولیکن با وجود این بانوی خانه حساب می شد و محترم تر از زن ها در جاهای دیگر مشرق زمین بود. تعدد زوجات و داشتن هم خوابه ها از کنیزک های زرخرید یا زن هایی که در جنگ اسیر می شدند در میان نجباء شیوع داشت. دختران را از طفولیت نامزد می کردند و در سن 15 سالگی شوهر  می‌دادند تا بر عده ی خانواده ها بیفزاید.

پیرنیا، حسن (متوفای 1314 خورشیدی)، تاریخ ایران از مادها تا انقراض ساسانیان، ص260، ناشر: دبیر، نوبت چاپ: سوم، 1392 خورشیدی.[4]

3- «کودک‌همسری» در غرب؟! چرا و چگونه؟!

لازم به ذکر است که ازدواج با دختران در سنین بسیار پایین در تاریخ تمدن بشری و در میان ملل و تمدن‌های مختلف امری شایع و رایج بوده تا جایی که در مصادر مختلف تاریخی بدان اشاره شده است.[5]

این مساله صرفا به دوران بسیار قدیم و متقدم نیز محدود نیست و حتی در چند قرن اخیر و تا دوران معاصر نیز ازدواج‌ با دختران در سنین پایین در اروپا و آمریکا امری کاملا عادی و پذیرفته شده و قانونی بوده است و حتی بعضا با وجود وضع قوانینی منع‌کننده اما نمونه‌های قابل توجهی – مبتنی بر قوانین قدیمی و سنّتیِ پیشین در برخی کشور‌ها از جمله آمریکا - به ثبت رسیده است![6]

به عنوان نمونه:

کمینه سنّ قانونی ازدواج در محدوده سال 1880 میلادی در ایالت دلاویر آمریکا 7 سال (!!!)، در بسیاری از ایالت‌های آمریکا همچون آلاباما، آرکانزاس، کالیفرنیا، کلرادو، کنتیکت، جورجیا، ایلینوی، ویسکانسین و ... 10 سال، در برخی ایالات و مناطق آمریکا مانند آریزونا، منطقه کلمبیا، ایندیانا، کنتاکی و ... 12 سال، در کشور‌های دانمارک و پرتغال و اسکاتلند و اسپانیا و کانادا و برخی مناطق استرالیا 12 سال، انگلستان و ولز و فرانسه 13 سال و در آلمان 14 سال بوده است.[7]

در محدوده سال‌ 1920 میلادی نیز کمینه سنّ قانونی ازدواج در برخی کشور‌های اروپا همچون دانمارک، فنلاند، پرتغال، اسکاتلند، اسپانیا و ... 12 سال، در برخی کشور‌ها همچون فرانسه 13 سال، در برخی ایالات آمریکا (مانند: جورجیا) و برخی کشور‌ها همچون آلمان و کانادا 14 سال، در برخی کشور‌ها همچون سوئد 15 سال، در بسیاری از ایالت‌های آمریکا همچون آلاباما، آلاسکا، آرکانزاس، ایلینوی، ایندیانا و ... برخی کشور‌ها همچون بلژیک، انگلستان، ولز، ایتالیا و ... 16 سال بوده است.[8]

در محدوده سال 2007 میلادی نیز کمینه سنّ قانونی ازدواج در برخی کشور‌ها مانند اسپانیا 13 سال، در برخی کشور‌ها مانند اتریش، آلمان، ایتالیا، پرتغال، کانادا و ... 14 سال، در برخی ایالت‌های آمریکا همچون کلرادو و برخی کشور‌ها همچون دانمارک، فرانسه، سوئد، یونان و ... 15 سال، در بسیاری از ایالت‌های آمریکا مانند آلاباما، آلاسکا، آرکانزاس، کنتیکت، دلاویر، منطقه کلمبیا و برخی کشور‌ها همچون بلژیک، انگلستان، ولز، فنلاند، نروژ، سوییس و ... 16 سال و در برخی ایالات آمریکا و برخی کشور‌ها 18 سال بوده است.[9] [10]

با مقایسه کمینه سنّ قانونی ازدواج حد فاصل سال‌های 1880 میلادی الی 1920 میلادی در می‌یابیم که در بسیاری از موارد این سنّ ثابت مانده و در برخی موارد نیز افزایش یافته است.

با مقایسه کمینه سنّ قانونی ازدواج حد فاصل سال‌های 1920 میلادی الی 2007 میلادی نیز به موارد جالبی برخورد می‌کنیم. مثلا در ایالت کلرادوی آمریکا کمینه سنّ قانونی از 18 سال در سال 1920 میلادی به 15 سال در سال 2007 میلادی کاهش یافته است! یا مثلا در بسیاری از ایالت‌های آمریکا و برخی از کشور‌ها این کمینه سنّ در طول این بازه زمانی (نزدیک به 90 سال و در حقیقت قریب به یک قرن) هیچ تغییری نکرده است!

اما نکته مهم و اساسی دیگر آن است که اگر ما بخواهیم سیطره‌یِ قانون‌گذاری تفکر غربی بر تمامی شئون زندگی خود را در دوران معاصر بپذیریم، حتی خود غرب نیز در موارد متعددی متهم به رواج یا حدّ‌اقل قانونی‌سازی کودک‌همسری خواهد شد! اما چگونه؟!

در حال حاضر (محدوده سال 2020 الی 2023 میلادی) کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در کشور‌های مختلف اروپایی و ایالت‌های مختلف آمریکا دارای اختلافات قابل توجهیست است. به عنوان نمونه به برخی موارد اشاره می‌کنیم:

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در فرانسه:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی و رضایت حداقل یکی از والدین، دختر و پسر زیر 18 سال نیز ممکن است مجاز به ثبت ازدواج شوند.[11]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در آلمان:

18 سال بدون پذیرش هر نوع استثناء[12]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در اسپانیا:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی، دختر و پسر از 16 سالگی نیز می‌توانند ازدواج کنند. لازم به ذکر است که این محدودیت سنّی تا سال 2015 میلادی 14 سال بود که به 16 سال تغییر کرد.[13]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در ایتالیا:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی، دختر و پسر از 16 سالگی نیز می‌توانند ازدواج کنند.[14]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در انگلستان:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی، دختر و پسر از 16 سالگی نیز می‌توانند ازدواج کنند. البته قرار بر این شده است که از تاریخ 26 فوریه 2023 میلادی ازدواج زیر 18 سال تحت هر شرایطی مطلقا غیر قانونی تلقی شود.[15]

کمترین سن قانونی برای ازدواج در فنلاند:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی، دختر و پسر زیر 18 سال نیز می‌توانند ازدواج کنند.[16]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در اتریش:

18 سال اما در صورت موافقت قضائی، دختر و پسر از 16 سالگی نیز می‌توانند ازدواج کنند.[17]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در کانادا:

در این کشور کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در اکثر استان‌ها 18 سال و در برخی استان‌ها 19 سال است. در اکثر استان‌ها افراد بین 16 تا 18 سال و در برخی صرفا افراد بین 17 تا 18 سال نیز می‌توانند با مجوز قضائی ازدواج کنند.[18]

کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در آمریکا:

در این کشور کمترین سنّ قانونی برای ازدواج در بیشتر ایالت‌ها 18 سال،[19] در برخی 19 سال[20] و در برخی 21 سال[21] است.

کمینه سنّ قانونی در تمامی ایالت‌های آمریکا (به استثنای 7 ایالت)[22] با اخذ مجوز و طی مراحل قانونی می‌تواند زیر سنّ قانونی وضع شده در آن ایالت (18 یا 19 یا 21) نیز باشد و در اغلب ایالت‌های آمریکا افراد بین 16 تا 18 سال می‌توانند با اخذ مجوز ازدواج خود را به شکل کاملا قانونی ثبت کنند.[23]

نکته جالب توجه آن که در برخی ایالت‌های آمریکا در چند سال اخیر کمینه سنّ ازدواج در محدوده سنّی 13 تا 15 سال نیز برای دختران قانونی بود که البته به تدریج به حدّ اقل 16 سال افزایش یافت.[24]

با توجه به نکات پیش گفته اختلاف موجود در وضع کمینه سنّ قانونی جهت ازدواج در کشور‌های اروپایی و ایالات مختلف آمریکا در دوران معاصر از دو حال خارج نیست:

1- به معنای ترویج و تشویق و یا دستِ‌کم تثبیت مقوله موسوم به «کودک‌همسری» در برخی کشور‌های اروپایی و برخی ایالات آمریکاست.

چرا که وقتی مثلا در کشوری کمینه سنّ قانونی ازدواج 18 سال است و کمتر از آن مطلقا قانونی نیست و در جایی دیگر کمینه سنّ قانونی ازدواج تا 16 سال نیز می‌رسد (البته با اخذ مجوز و طی مراحل قانونی لازم) بدین معناست که ناگزیر باید بپذیریم در چنین کشور‌هایی نسبت به کشور‌های دسته اول مقوله موسوم به «کودک‌همسری» دستِ‌کم پذیرفته شده و قانونمند و مجوز‌دار شده است!

و یا مثلا وقتی در یک ایالت تا چند سال پیش ازدواج در سنین حد فاصل 13 یا 14 تا 18 سال قانونی بوده و به یکباره در طی مدتی کوتاه و با وضع قانون مصداق مقوله موسوم به «کودک‌همسری» شده چگونه توجیه خواهد شد به جز آن که گفته شود مدت‌های طولانی «کودک‌همسری» قانونی بوده است؟!

و یا مثلا وقتی در یک کشور یا ایالتی از ایالات آمریکا کسی با 17 سال و 6 ماه سن ازدواجش «کودک‌همسری» تلقی می‌شود اما 6 ماه آینده ازدواجش «کودک‌همسری» تلقی نخواهد شد چگونه توجیه می‌شود؟! مگر در این 6 ماه چه اتفاقی رخ خواهد داد؟! (تنها توجیه منطقی آن است که گفته شود چنین قوانینی خصوصا ناظر به اختلافات فراوان در محدوده تعیین سنّ حداقلی ازدواج، کاملا قراردادی هستند و نه لزوما ناظر به طبیعت حیات بشری و روحیات انسانی)

جالب است بدانید که برخی از فعالان موسوم به حقوق بشری و حقوق زنان و کودکان و ... دقیقا در مورد برخی قوانین کشور‌های اروپایی و قوانین برخی ایالات آمریکا در باب صدور جواز ازدواج دختران و پسران در سنین 16 تا 18 سال همین نظر را دارند و آن را ترویج و قانونی کردن مقوله موسوم به «کودک‌همسری» می‌دانند!

به عنوان مثال در وبسایت «equalitynow» که مجموعه‌ای غیر دولتی از حقوقدانان و فعالان موسوم به حقوق‌بشری و مدافعان حقوق زنان اداره کننده آن هستند و رسالت خود را اصلاح وضعیت حقوقی و قانونی کشور‌ها در مسائل زنان می‌دانند، آمده است:

"آیا واقعا در آمریکا «کودک‌همسری» وجود دارد؟

«کودک‌همسری» زمانی رخ می‌دهد که حداقل یکی از طرفین ازدواج کمتر از 18 سال سن داشته باشند. «کودک‌همسری» در 43 ایالت آمریکا (به جز: دلاویر، ماساچوست، مینه‌سوتا، نیو‌جرسی، نیو‌یورک، پنسیلوانیا و رود آیلند که کمینه سن قانونی را 18 سال و بدون هیچ مجوز قانونی برای کمتر از آن قرار داده‌اند) قانونی است و 20 ایالت آمریکا حتی هیچ حد اقل سنّی برای ازدواج در صورتی که مجوز قضائی یا رضایتنامه والدین صادر شود وضع نکرده‌اند. حد فاصل سال‌های 2000 میلادی تا 2018 میلادی نزدیک به 300.000 مورد «کودک‌همسری» در آمریکا به وقوع پیوسته است که بیشتر آن متعلق به دختران کم سنّ‌و‌سالیست که با مردانی بسیار بزرگ‌تر از خود ازدواج کرده‌اند."[25]

البته لازم به ذکر است که پس از انتشار گزارش فوق در وبسایت مذکور برخی قوانین آمریکا در این زمینه همانطور که پیشتر در پاورقی‌ها نیز با ذکر برخی جزئیات اشاره شد، تغییر یافته اما اصل این اعتراض از جانب برخی گروه‌ها نشان می‌دهد که حتی برخی جریان‌های موسوم به فعالان حقوق بشری و حقوق زنان و حقوق کودکان و مانند آن همین وضع موجود در غرب و آمریکا را نیز مصداق حقیقی تثبیت و قانونی دانستن «کودک‌همسری» تلقی می‌کنند!

شاهدی دیگر بر این کلام، بندی مهم در یکی از قوانین مصوّب کشور آلمان در این زمینه است:

"آن دسته از ازدواج‌هایی که در خارج از آلمان رخ داده‌ و زوجین هنگام وقوع ازدواج کمتر از 18 سال سن داشته‌اند قابلیت فسخ از جانب مقام قضائی را دارد."[26]

بنا بر این قانون مصوّب آلمان، قوانین بسیاری از کشور‌های اروپایی و اکثر ایالت‌های آمریکا مصداق بارز تثبیت و قانونی ساختن مقوله موسوم به «کودک‌همسری» است!

همچنین مجلس قانونگذاری ایالت کارولینای شمالی هنگامی که افزایش حدّ‌اقل سنّ قانونی برای ازدواج را از 14 سال به 16 سال افزایش داد،[27] به نکته‌ای جالب توجه اشاره کرد:

" اکثریت قریب به اتفاق ایالت های آمریکا هنوز در برخی موارد «کودک‌همسری» را مجاز می‌دانند."[28]

این پیام از آن جهت از «مجلس قانونگذاری ایالت کارولینای شمالی» صادر شد که تا حد امکان عملکرد خود مبنی بر مجاز دانستن ازدواج در سنین 16 تا 18 سال را به نوعی توجیه کنند و تا جای ممکن خود را از فشار‌های شدید برخی گروه‌های موسوم به حقوق بشری نیز برهانند!

2- اما حتی اگر آنچه در مورد (1) گفته شد را هم نپذیریم و این تعارضات و تضارب‌های درونی قوانین اروپا و خود ایالات آمریکا نسبت به یکدیگر را نیز در نظر نگیریم، می‌توان دیدگاه دیگری ارائه داد و رویکرد دیگری اتخاذ کرد که از دید ما منطقی‌تر و علمی‌تر بوده و ماجرا را بهتر توضیح می‌دهد.

از دید ما وجود این نوع اختلافات جدی در تعیین کمینه سنّ قانونی جهت ازدواج که در چند قرن اخیر نمود بسیار بیشتری نیز داشته و مورد بحث و جدل بیشتری هم قرار گرفته به خوبی نشان می‌دهد که اساسا تعیین سنّ حدّاقلّ خاص برای ازدواج لزوما ارتباط عمیق و مستقیم و محسوسی با مساله «رشد و بلوغ»[29] ندارد. اصل در سنّ مناسب ازدواج آن است که دستِ‌کم یک سطح و میزان مشخصی از مجموعه شرایط لازم در دو طرف برقرار باشد و این مهم محدود و محصور در محدوده سنّی خاصّی نیست.

آن چیزی که در دین مبین اسلام نیز تحت عنوان سنّ بلوغ و یا حداقل سنّ جواز ازدواج مطرح می‌شود[30] هرگز به معنای تشویق به ازدواج در آن سنّ نیست بلکه تنها حکمی اولیه و ابتدائی است که از قضا مبتنی بر شرایط زمان و مکان احکام ثانویه می‌توانند حاکم و مسلط بر آن شوند.[31] در این زمینه اسلام صرفا یک «محدودیت مطلق» برای حداقل سنّ تعیین کرده و نه تشویق و ترغیب.