حذف و تحریف نام حضرت خدیجه و حضرت فاطمه سلام الله علیهما از برخی احادیث فضائل در کتب حدیثی اهل سنت

سه شنبه, ۲۳ فروردين ۱۴۰۱، ۰۴:۵۹ ب.ظ

مقدمه

یکی از فضائل مشهور حضرات فاطمه و خدیجه سلام الله علیهما که در کتب مخالفان شیعه نیز نقل شده آن است که ایشان در کنار حضرات مریم و آسیه علیهما السلام جزء زنان کامل هستند.

این حدیث در مصادر مختلفی نقل شده است که با بررسی دقیق دریافتیم در برخی از مصادر افرادی با خیانت به احادیث نبوی نام حضرات خدیجه و فاطمه علیهما السلام را حذف کرده‌اند!

الف) حذف نام حضرات فاطمه و خدیجه علیهما السلام در تفسیر ابن کثیر

محمد بن جریر طبری (متوفای 310 هـ) از علمای بزرگ مخالفان شیعه در کتاب تفسیر خودش چنین نقل می‌کند:

حدثنی المثنى، قال: ثنا آدم العسقلانی، قال: ثنا شعبة، قال: ثنا عمرو بن مرة، قال: سمعت مرة الهمدانی، یحدث عن أبی موسى الأشعری، قال: قال رسول الله صلى الله علیه وسلم «‌کمل ‌من ‌الرجال کثیر، ولم یکمل من النساء إلا مریم وآسیة امرأة فرعون وخدیجة بنت خویلد وفاطمة بنت محمد».

الطبری، أبو جعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب (المتوفى 310 هـ)، جامع البیان فی تأویل القرآن، ج5، ص395، تحقیق: الدکتور عبد الله بن عبد المحسن الترکی، الناشر: دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2001 م.

از ابوموسی اشعری نقل شده است که از پیامبر نقل می‌کند که ایشان فرمودند: بسیاری از مردان کامل شدند و به بالا‌ترین درجات کمال رسیدند اما از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون و خدیجه و فاطمه کامل شدند.

همانطور که ملاحظه می‌فرمایید در حدیث بالا که سند آن از «مثنی» شروع و به «ابوموسی اشعری» (صحابی) ختم می‌شود، نام حضرات خدیجه و فاطمه علیهما السلام نیز به عنوان زنانی که به بالا‌ترین درجات کمال رسیده‌اند ذکر شده است.

ابن کثیر دمشقی (متوفای 774 هـ) از علمای نامدار مخالفان شیعه همین حدیث را و به نقل از تفسیر طبری (که کمی بالا‌تر نقل شد) در کتاب خود آورده است. اما وقتی به متن آن دقت کنیم به تحریفی عجیب برخورد می‌کنیم:

وَقَالَ ابْنُ جَرِیرٍ: حَدَّثَنِی الْمُثَنَّى، حَدَّثَنَا آدَمُ الْعَسْقَلَانِیُّ، حَدَّثَنَا شُعْبة، حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ مُرَّة، سَمِعْتُ مُرَّة الهَمْدانی بِحَدِیثٍ عَنْ أَبِی مُوسَى الْأَشْعَرِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: "‌کَمُلَ ‌مِنَ ‌الرِّجَالِ کَثِیرٌ وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ إِلا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَآسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ".

ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر القرشی (المتوفى774هـ)، تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص41، المحقق: سامی بن محمد سلامة، الناشر: دار طیبة للنشر والتوزیع، الطبعة: الثانیة 1420هـ - 1999 م.

طبری گفته است که از ابوموسی اشعری نقل شده است که پیامبر فرمودند: بسیاری از مردان کامل شدند و به بالا‌ترین درجات کمال رسیدند اما از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون کامل شدند.

همانطور که ملاحظه می‌فرمایید ابن کثیر با آن که حدیث را از تفسیر طبری نقل کرده اما بر خلاف متن حدیث در تفسیر طبری، نام حضرات فاطمه و خدیجه علیهما السلام حذف شده است!

ب) حذف نام حضرات فاطمه و خدیجه علیهما السلام در صحیح بخاری و صحیح مسلم

حدیث مورد بحث تنها در کتاب تفسیر ابن کثیر دچار تحریف نشده است. بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد که بر اساس شواهد و قرائن قوی و قابل توجه، این حدیث در صحیح بخاری و صحیح مسلم (صحیح‌ترین مصادر حدیثی مخالفان شیعه) نیز دچار تحریف و حذف نام حضرات فاطمه و خدیجه علیهما السلام شده است!

ابن کثیر دمشقی در کتاب تفسیرش چنین نقل کرده است:

وَثَبَتَ فِی الصَّحِیحَیْنِ مِنْ حَدِیثِ شُعْبَةَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَة، عَنْ مُرَّةَ الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ أَبِی مُوسَى الْأَشْعَرِیِّ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: "‌کَمُلَ ‌مِنَ ‌الرِّجَالِ کَثِیرٌ، وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ، وَمَرْیَمُ ابْنَةُ عِمْرَانَ، وَخَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلد، وَإِنَّ فَضْلَ عَائِشَةَ عَلَى النِّسَاءِ کَفَضْلِ الثَّرِید عَلَى سَائِرِ الطَّعَامِ".

ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر القرشی (المتوفى774هـ)، تفسیر القرآن العظیم، ج8، ص173، المحقق: سامی بن محمد سلامة، الناشر: دار طیبة للنشر والتوزیع، الطبعة: الثانیة 1420هـ - 1999 م.

در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است که ابوموسی اشعری از پیامبر نقل می‌کند که فرمودند: بسیاری از مردان کامل شدند و به بالا‌ترین درجات کمال رسیدند اما از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون و خدیجه کامل شدند و برتری عائشه بر زنان مانند برتری آبگوشت بر سایر غذاهاست.

همچنین در کتاب دیگرش «البدایة و النهایة» چنین نقل می‌کند:

وَفِی " صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ " أَیْضًا، عَنْ أَبِی مُوسَى قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «کَمَلَ مِنَ الرِّجَالِ کَثِیرٌ، وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَخَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَآسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ، وَفَضْلُ عَائِشَةَ عَلَى النِّسَاءِ کَفَضْلِ الثَّرِیدِ عَلَى سَائِرِ الطَّعَامِ ".»

ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر القرشی (المتوفى 774هـ)، البدایة والنهایة، ج11، ص339و340، تحقیق: عبد الله بن عبد المحسن الترکی، الناشر: دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، سنة النشر: 1424هـ / 2003م.

همچنین در صحیح بخاری از ابوموسی اشعری نقل شده است که پیامبر فرمودند: بسیاری از مردان کامل شدند و به بالا‌ترین درجات کمال رسیدند اما از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون و خدیجه کامل شدند و برتری عائشه بر زنان مانند برتری آبگوشت بر سایر غذاهاست.

البته ذکر یک نکته مهم در اینجا ضروریست که به قرینه سخنان دیگر ابن کثیر در «البدایة و النهایة» و کتاب تفسیرش، مقصود وی از آن که گفته این حدیث از ابوموسی اشعری در صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده، اصل حدیث است و نه عین حدیث با همین الفاظ. ابن کثیر کاملا ملتفت بوده که در متن بخاری و مسلم اثری از نام حضرات فاطمه و خدیجه علیها السلام نیست چنانچه می‌نویسد:

وَقَدْ أَخْرَجَهُ ‌الْجَمَاعَةُ ‌إِلَّا ‌أَبَا ‌دَاوُدَ مِنْ طُرُقٍ عَنْ شُعْبَةَ بِهِ وَلَفْظُ الْبُخَارِیِّ: "کَمُلَ مِنَ الرِّجَالِ کَثِیرٌ وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ إِلا آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ، وَمَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَإنَّ فَضْلَ عَائِشَةَ عَلَى النِّسَاءِ کَفَضْلِ الثَّرِیدِ عَلَى سَائِرِ الطَّعَامِ".

اصحاب کتب ستّه به جز ابوداود سجستانی از چند طریق از شعبه این حدیث را نقل کرده‌اند و لفظ بخاری چنین است: بسیاری از مردان کامل شدند و به بالا‌ترین درجات کمال رسیدند اما از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون و خدیجه کامل شدند و برتری عائشه بر زنان مانند برتری آبگوشت بر سایر غذاهاست.

اما نتیجه مهمی که از سخنان ابن کثیر می‌توان گرفت آن است که وی تصریح کرده است که اصل حدیث فوق همان است که در بردارنده‌ی نام حضرات خدیجه و فاطمه علیهما السلام است و به همین دلیل در نقل حدیث از صحیح بخاری و صحیح مسلم با علم به آن که در متن آن دو اثری از نام حضرا فاطمه و خدیجه نیست با این حال نام ایشان را نیز ذکر می‌کند.

متقی هندی (متوفای 975 هـ) در کتاب خود «کنز العمال» چنین نقل کرده است:

"‌خیر ‌نساء ‌العالمین أربع: مریم بنت عمران؛ وخدیجة بنت خویلد، وفاطمة بنت محمد، وآسیة امرأة فرعون. " حم، ق عن أنس".

الهندی، علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین (المتوفى975هـ)، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج12، ص143، ح34404، المحقق: بکری حیانی - صفوة السقا، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الطبعة الخامسة، 1401هـ/1981م.

بهترین زنان عالَم چهار نفرند: مریم بنت عمران، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد و آسیه همسر فرعون. این حدیث را احمد بن حنبل در مسندش و بخاری و مسلم در صحیحشان از انس بن مالک نقل کرده‌اند.

اکنون به سراغ دو کتاب «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» می‌رویم تا ببینیم آیا خبری از دو حدیث ذیل هست یا خیر؟

1- حدیث «خیر نساء العالمین اربع» (بهترین زنان عالَم چهار نفرند) به نقل از انس بن مالک

2- حدیث «لم یکمل من النساء إلا مریم وآسیة امرأة فرعون وخدیجة بنت خویلد وفاطمة بنت محمد» (از زنان تنها مریم و آسیه همسر فرعون و خدیجه و فاطمه کامل شدند) به نقل از ابوموسی اشعری

با جست‌وجوی دقیق در صحیح بخاری و صحیح مسلم دریافتیم که حدیث اول (خیر نساء العالمین اربع) در این دو مصدر وجود ندارد!

با جست‌وجوی دقیق در صحیح بخاری و صحیح مسلم پیرامون حدیث دوم (لم یکمل من النساء إلا مریم وآسیة امرأة فرعون وخدیجة بنت خویلد وفاطمة بنت محمد) نیز دریافتیم که این حدیث با حذف نام حضرات فاطمه و خدیجه سلام الله علیهما در هر دو مصدر نقل شده است!

حدیث در صحیح بخاری چنین نقل شده است:

حَدَّثَنَا ‌آدَمُ حَدَّثَنَا ‌شُعْبَةُ عَنْ ‌عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ قَالَ سَمِعْتُ ‌مُرَّةَ الْهَمْدَانِیَّ یُحَدِّثُ عَنْ ‌أَبِی مُوسَى الْأَشْعَرِیِّ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ «فَضْلُ عَائِشَةَ عَلَى النِّسَاءِ کَفَضْلِ الثَّرِیدِ عَلَى سَائِرِ الطَّعَامِ ‌کَمُلَ ‌مِنَ ‌الرِّجَالِ کَثِیرٌ وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَآسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ».

البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (المتوفى256هـ)، صحیح البخاری، ج3، ص68، ح3433 و ص188، ح3769، أشرف على تحقیقه: شعیب الأرنؤوط - عادل مرشد، الناشر: الرسالة العالمیة، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.

همانطور که ملاحظه می‌فرمایید در حدیث به نقل بخاری هیچ اثری از نام حضرات فاطمه و خدیجه نیست! این مساله وقتی جالب‌تر می‌شود که با مقایسه سند حدیث به نقل طبری - که نام حضرات فاطمه و خدیجه در آن متن وجود دارد - و سند حدیث به نقل بخاری در می‌یابیم که هر دو سند از «آدم» (راوی روایت) دقیقا مانند یکدیگر هستند!

حدیث به نقل طبری:

حدیث به نقل بخاری:

اکنون به سراغ کتاب «صحیح مسلم» می‌رویم تا ببینیم این حدیث آنجا چگونه تحریف شده است؟

وَحَدَّثَنَا أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، وَأَبُو کُرَیْبٍ، قَالَا: حَدَّثَنَا وَکِیعٌ، ح وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّى، وَابْنُ بَشَّارٍ، قَالَا: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، جَمِیعًا عَنْ شُعْبَةَ، ح وَحَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللهِ بْنُ مُعَاذٍ الْعَنْبَرِیُّ، - وَاللَّفْظُ لَهُ - حَدَّثَنَا أَبِی، حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، عَنْ مُرَّةَ، عَنْ أَبِی مُوسَى، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «کَمَلَ مِنَ الرِّجَالِ کَثِیرٌ، وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَاءِ غَیْرُ مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ، وَآسِیَةَ امْرَأَةِ فِرْعَوْنَ، وَإِنَّ فَضْلَ عَائِشَةَ عَلَى النِّسَاءِ کَفَضْلِ الثَّرِیدِ عَلَى سَائِرِ الطَّعَامِ».

النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج (المتوفی 261هـ)، صحیح مسلم، ج4، ص1886و1887، ح2431، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، الناشر: دار الحدیث.

همانطور که ملاحظه می‌فرمایید در نقل صحیح مسلم نیز اثری از نام حضرات فاطمه و خدیجه نیست! اما دو نکته مهم اینجا قابل ملاحظه است:

1- طریق حدیث در صحیح مسلم از «شعبة» تا «ابوموسی اشعری» با طریق نقل حدیث بدون تحریف مشابه است.

2- مسلم بن الحجاج این حدیث را در بابی نقل کرده که پس از وی نووی (متوفای 676 هـ) آن را به باب «فَضَائِلِ خَدِیجَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ رَضِیَ اللهُ تَعَالَى عَنْهَا» (باب فضائل ام المؤمنین خدیجه) نامگذاری کرده حال آن که هیچ اثری از نام حضرت خدیجه در این حدیث نیست!

اما سؤال مهم و اساسی در پایان آن است که به راستی حذف نام حضرات فاطمه و خدیجه سلام الله علیهما با چه انگیزه‌ای صورت گرفته است؟!